Introductie
In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen doemt weer de vraag op hoe de EU, na de Brexit en na de coronacrisis, eruit gaat zien en wat de rol van Nederland in deze organisatie zal zijn. Aan de verkiezingen zullen ook enkele euro-sceptische partijen meedoen die volgens hun verkiezingsprogramma’s positief staan tegenover een vertrek uit de EU, en/of een vertrek uit Schengen, bijvoorbeeld FvD [1] en PVV [2]. Dit zou met name als doel hebben om ‘volledige controle over de grenzen’ te krijgen. Subdoelen zijn hier onder andere om ongewenste arbeidsmigratie te kunnen aanpakken, alsmede de problematiek rondom asielzoekers, de bijbehorende criminaliteit, illegale migratie, en grensoverschrijdende criminaliteit algemeen. Het opzeggen van het Schengenverdrag zal in elk geval als onvermijdelijk gevolg hebben dat Nederland weer grenscontroles moet invoeren. De vraag is wat de gevolgen van grenscontroles zullen zijn. Gaan de voordelen opwegen tegen de nadelen? Wat zullen de kosten zijn? In dit artikel wordt hierop ingegaan.
Terugblik
In een vorig artikel [3] bespraken we al de eigenschappen van grenscontroles, naast de mogelijkheid om na een Nexit de EU-regels aan te houden of eerder voor het EFTA-systeem te opteren (het toetreden tot de EFTA is niet noodzakelijk hiervoor). Het invoeren van grenscontroles zal ingrijpende consequenties hebben. Toegangswegen en stations met internationale verbindingen moeten bewaakt worden. Dit zal leiden tot extra kosten en wachttijden. Voor een waterdichte controle zal een groot deel van de ‘groene grens’ moeten worden afgeschermd met hekken en camera’s. Wegen die niet bewaakt kunnen worden, zullen moeten worden afgesloten.
Toelatingsregels
Na het opzeggen van Schengen en het EU-lidmaatschap staat het Nederland in theorie volledig vrij om zelf te bepalen wie naar binnen mag en wie niet. In de praktijk zal de EU het waarschijnlijk niet toestaan dat Nederland à la carte mag bepalen dat een Duitser wel mag komen en een Albaniër niet (als Albanië in de toekomst lid wordt van de EU, zonder dat Nederland daar zeggenschap over heeft, immers zitten wij dan niet meer in de EU). Waarschijnlijk zullen standaardregels gaan gelden: Elke Europeaan met een geldig reisdocument mag naar binnen en hij kan tot 90 dagen onafgebroken in het land verblijven. Andersom zal in principe iedere Nederlander tot 90 dagen in het Schengengebied mogen verblijven zonder visumrestrictie.
Wie er niet meer mogen komen in vergelijking met nu zullen vooral expats en studenten van buiten Europa zijn die in een Schengenland wonen. Zij zullen dan in een aantal gevallen een apart visum moeten aanvragen om naar Nederland te mogen reizen. Dit zal een gemis zijn aangezien de meeste expats met hun relatief goede inkomen onder ‘kwaliteitstoeristen’ vallen en de criminaliteit onder deze groep relatief laag is. Omgekeerd zullen dezelfde niet-Europeanen die in Nederland wonen een Schengenvisum moeten aanvragen om in Schengen te mogen reizen indien dit vereist is.
Nederland zal dus zeer goed moeten afwegen voor welke landen zij in de toekomst een visumplicht willen hanteren. Bij de keuze van hoogopgeleide niet-Europeanen voor een Europees land om in te werken is de reisvrijheid van belang. Uiteraard zijn er ook mensen die niet naar Nederland mogen reizen. Dit zullen echter vooral mensen zijn die ook al niet legaal in Schengen waren.
Arbeidsmigratie
Arbeidsmigratie in Nederland, voornamelijk door Oost-Europeanen is al jarenlang onderwerp van discussie. Het is echter belangrijk om te realiseren dat deze burgers op dit moment gewoon legaal in Nederland verblijven en werken. Door het EU-lidmaatschap en Schengen op te zeggen kan men zorgen dat EU-burgers niet meer standaard een werkvergunning krijgen. In theorie zouden potentiele werknemers dan bij de grens tegengehouden kunnen worden. Zonder visumplicht zal dat in de praktijk onmogelijk zijn. Het is trouwens de vraag of dit de juiste oplossing is voor het probleem. Na het verlaten van de EU kan men ook met de eerste stap beginnen: Zorgen dat deze arbeidsmigranten niet meer mogen werken door geen werkvergunningen meer te verlenen. Deze mogelijkheden bestaan, al zullen hiervoor wel afspraken gemaakt moeten worden met de EU, zoals Zwitserland dat doet en desondanks druk zet om de immigratie zoveel mogelijk zelf te kunnen controleren [4]. Een akkoord is sowieso nodig, omdat er ook Nederlanders die in het buitenland wonen die duidelijkheid nodig hebben omtrent hun verblijfsstatus.
De voorlopige conclusies zijn dus dat we eerst voor een verplichte werkvergunning zouden moeten zorgen, immers zijn grenscontroles lastig zonder visumplicht en zullen binnenlandse controles waarschijnlijk effectiever zijn dan grenscontroles.
Asielzoekers
Net als ongewenste arbeidsmigratie is de vraag of grenscontroles ook de problematiek rondom asielzoekers, zowel qua aanwezigheid als criminaliteit, zullen oplossen. Asielzoekers, en met name bijvoorbeeld bootvluchtelingen, zullen alleen aan de Nederlandse landsgrens kunnen worden tegengehouden als ze al illegaal in Schengengebied zijn. Dan is de vraag of het niet zinvoller is om eerder de bewaking van de Europese buitengrenzen aan te scherpen en bijvoorbeeld opvang in de regio te stimuleren zodat vluchtelingen überhaupt niet zonder geldige papieren het Schengengebied betreden. Daarnaast zullen grenscontroles ook geen asielzoekers tegenhouden als deze middels afspraken (los van EU-lidmaatschap) naar Nederland komen of zelfs naar het land toe worden gebracht middels een ‘luchtbrug’ [5]. Verder is het de vraag hoeveel asielzoekers überhaupt nog zullen komen, en of het kunnen pakken van een eventueel gering aantal asielzoekers opweegt tegen de nadelen. Hooguit zullen dan slechts nog enkelingen het land binnenkomen, die bij een controle, steekproef of melding gepakt kunnen worden.
Voorlopige conclusie is: De criminaliteit of het wangedrag van deze asielzoekers zal ook niet ingeperkt worden door grenscontroles in te voeren, als de asielzoekers zich reeds in Nederland bevinden of middels geldige documentatie gewoon mogen doorlopen. Het kunnen inperken van criminaliteit hangt dan vooral af van de effectiviteit van de handhaving en het beter organiseren van juridische processen rondom iemands verblijfsstatus.
Grensoverschrijdende criminaliteit
Nog een voordeel van grenscontroles is dat grensoverschrijdende criminaliteit beter aangepakt kan worden. Denk aan bijvoorbeeld autoroven, plofkraken, overvallen en inbraken waarbij de criminelen de grens over gaan. Door de aanwezigheid van douane en politie aan de grens zal deze criminaliteit makkelijker worden tegengegaan en opgespoord. Tevens zal ongewenste import van vuurwerk en drugs beter kunnen tegengehouden. Ook zou Nederland kunnen besluiten om op bepaalde goederen importtarieven te hanteren net zoals Zwitserland dat doet op bijvoorbeeld vlees en tabak [6], al zou dat ook betekenen dat we een ander belastingregime gaan hanteren waarbij we ook moeten nadenken over vrijgestelde bedragen. Desondanks zal de effectiviteit sterk afhankelijk zijn van hoe zwaar erop gehandhaafd wordt aangezien men niet alle auto’s grondig kan controleren op een buit of sporen van delicten. Wel kunnen gezochte personen worden aangehouden indien men bij de legitimering kijkt of deze in bijvoorbeeld een database van delinquenten staan, of bijvoorbeeld nog een boete moet betalen.
Navraag bij het CBS doet leren dat er geen cijfers zijn omtrent grensoverschrijdende criminaliteit of criminaliteit met een grenskarakter, aangezien dit niet wordt bijgehouden. Het is dus onbekend hoeveel van alle criminaliteit valt onder grensoverschrijdende criminaliteit, en hoeveel hiervan theoretisch zou kunnen worden tegengegaan bij de invoering van grenscontroles. Daar kunnen we alleen over gissen.
Voordelen, nadelen en kosten
We kunnen op een rijtje zetten wat grofweg de voor- en nadelen zijn van strenge grenscontroles.
Voordelen:
+ Illegale arbeidsmigratie wordt gereduceerd
+ Illegale instroom van asielzoekers wordt gereduceerd
+ Grenscriminaliteit en illegale import wordt gereduceerd
+ Beter overzicht van wie er wanneer in het land aanwezig is
Nadelen:
– Optuiging van infrastructuur en onderhoud en bemanning hiervan
– Wachttijden en bureaucratie voor toerisme en zakelijk
– Weren van toegang van potentieel rijke toeristen van buiten Europa met een geldig Schengenvisum, maar geen automatische entree tot Nederland
– Afgunst tegenover Nederland in economisch verband
– Problemen in grenssteden die “vergroeid” zijn (bijv. Kerkrade en Dinxperlo).
Met alles op een rijtje, hoeveel zal dit gaan kosten? Zoals eerder aangegeven zijn de voordelen lastig te berekenen en zal dit ook sterk afhangen van het beleid wat gevoerd wordt en de binnenlandse controles, wat weinig met grenscontroles te maken heeft. Bij een goedwerkend beleid zal Nederland weinig aantrekkelijk zijn voor illegale werknemers uit het buitenland. Smokkel van illegale goederen zal beperkt zijn als dit in het binnenland hard wordt aangepakt. Grenscontroles zullen dan beperkt waarde kunnen toevoegen. Bij een laks beleid zullen grenscontroles zich meer lonen, maar dan kan men zich afvragen of het niet beter is om te investeren in beter beleid in het binnenland en handhaving ervan. Beleid op Europees niveau zal lastig zijn om te beïnvloeden, maar bij binnenlands beleid zou dit geen probleem moeten zijn.
Als we aannemen dat er weinig illegaliteit gestopt kan worden middels grenscontroles, bijvoorbeeld omdat de illegaliteit nauwelijks voorkomt of niet voorkomen kan worden aan de grens, dan blijft over dat we misschien wat grenscriminaliteit zouden kunnen beperken. Zoals eerder aangegeven zijn hier geen cijfers over beschikbaar. Het eenvoudigst is dan om simpelweg aan te nemen dat, afhankelijk van de hoedanigheid in hoeverre gecontroleerd wordt, de algemene criminaliteit met een bepaald percentage zal afnemen. Indirect is dit echter ook het effect van meer aanwezigheid van politie en douane in het algemeen. Volgens de MKBA [7] kost criminaliteit onze samenleving zo’n €20 miljard per jaar. Een aanname is dat we 0% tot 10% van alle criminaliteit kunnen onderdrukken, waarmee we dus 0 tot ongeveer €2 miljard per jaar zouden kunnen besparen. Ook zal niet nader gespecificeerde immateriële schade enigszins beperkt kunnen worden.
Kosten Nadelen
De nadelen zullen ook niet exact te berekenen zijn, maar hier kan wel een poging toe gedaan worden. Deze bestaan twee posten: De infrastructuur en de economische schade geleden door mensen die de grens oversteken, die weer onderverdeeld kan worden in categorieën voor toeristen, zakelijke reizigers, grensgangers en goederenvervoer.
Het optuigen van infrastructuur is een eenmalige grote uitgave waarna er jaarlijks onderhoud plaats moet vinden. Deze kosten zijn lastig in te schatten, volgens een rapport van de Europese Unie [8] kost het optuigen van een landgrens ongeveer €16,90 per hoofd van de bevolking. Met een bevolking van ongeveer 17,5 miljoen inwoners zullen die kosten op ongeveer €300 miljoen uitkomen. Vervolgens zal de grootste jaarlijkse kostenpost vooral bestaan uit salarissen voor douaniers die rond de klok de grensovergangen moeten bewaken en controles moeten uitvoeren. Ook zullen er op een kantoor mensen moeten zitten om met behulp van camera’s de groene grens te bewaken. Bij verdachte activiteiten moet meteen ingegrepen kunnen worden. Nederland telt ongeveer 354 grensovergangen [9], waarvan 11 snelwegen. Treinstations zijn niet meegerekend, hier zullen ook controles moeten plaatsvinden. Met meer dan 10 internationale verbindingen is niet erg duidelijk hoe en waar zo’n controle precies zal plaatsvinden [10]. Nemen we aan dat we 11 snelwegen en 9 (grens)stations hebben als ‘grote grensovergang’. Tevens nemen we 40 kleinere wegen als ‘kleine’ grensovergang. De rest van de grensovergangen worden hermetisch afgesloten.
Bij elke grensovergang willen we rond de klok een gemiddeld aantal douaniers altijd paraat hebben, bij een grote grensovergang twee keer zoveel als bij een kleine. We nemen aan dat elke douanier 40 uur werkt per week, 45 weken per jaar. Om het hele jaar door op elk uur een bepaald gemiddelde in functie te hebben moet de pool van douaniers dan vijf keer zo groot zijn als het gemiddelde, om elkaar af te lossen. Nemen we aan dat, inclusief werkgeverskosten, de kosten per douanier €60.000,- per jaar bedragen [11]. De vraag is dan hoeveel capaciteit we beschikbaar willen hebben voor bijvoorbeeld uitgebreide controle. Nemen we 12 om 6 douaniers, 18 om 9 en 24 om 12. Het totaal aantal douaniers in de pool is dan respectievelijk 2400, 3600 en 4800. De salarissen beramen zich dan op respectievelijk €144 miljoen, €216 miljoen en €288 miljoen per jaar. Dit exclusief opleidingskosten.
Voor de schade aan grenspassanten kunnen we ook een model nemen om tot een enigszins realistische schadeberekening te komen. Voor de toeristen en grensgangers nemen we een uurtarief van €20,- per uur, gelijk aan ongeveer het gemiddelde loon. Voor zakenlieden en goederenvervoer (vrachtwagens) nemen we een uurtarief van €100,-, wat een consultant normaal ongeveer kost. We nemen vervolgens weer drie scenario’s, waarbij het nu eenmaal het eenvoudigst is om de gemiddelde wachttijd te nemen, respectievelijk 15 minuten, 30 minuten en 60 minuten.
Voor het aantal toeristen nemen we het totaal aantal bezoekers uit België en Duitsland, waarvan we aannemen dat ze bijna allemaal over land komen. Er zal ook een klein deel Britten en Fransen over land komen. Voor het gemak rekenen we met alle toeristen uit België en Duitsland (het gedeelte Duitsers dat niet over land naar Nederland komt, zal ongeveer even groot zijn als het kleine aantal Britten en Fransen dat wel over land komt) In totaal zijn het bijna 8.7 miljoen per jaar [12]. Voor het aantal zakenlieden kijken we naar cijfers uit 2018 waar per land het aantal zakenlieden is aangeven. Als we alle Belgen nemen en de helft van de Duitsers, waarbij we aannemen dat deze over land komen en de rest per vliegtuig, dan hebben we 508.500 zakenlieden per jaar [13]. De hoeveelheid goederen per jaar beloopt ongeveer 100 miljoen ton [14]. Nemen we voor de eenvoudigheid aan dat een vrachtwagen per beweging gemiddeld 20 ton vervoert, dan zal per jaar vijf miljoen keer een vrachtwagen de grens passeren. Het aantal pendelaars, aan twee keer beide kanten van de grens, was in 2019 111.000. We gaan ervan uit dat ze 200 dagen twee keer de grens over moeten.
In de onderstaande tabel vatten we alle bedragen samen in miljoenen euro’s per scenario. De eenmalige kosten van €300 miljoen zijn niet meegenomen in de tabel.
| Post | Light-case | Avg-case | Heavy-case |
| +Reductie Criminaliteit | 0 (0%) | 1000 (5%) | 2000 (10%) |
| -Infrastructuur/onderhoud | 144 | 216 | 288 |
| -Toeristische schade | 43 | 86 | 172 |
| -Zakelijke schade | 13 | 25 | 51 |
| -Goederen schade | 125 | 250 | 500 |
| -Grensganger schade | 11 | 22 | 44 |
| Totale kosten per jaar | 336 | 599 | 1055 |
| Totale kosten met opbrengsten per jaar | 336 | -401 | -945 |
Toelichting
Als we kijken naar de berekening dan zien we dat afhankelijk van de hoedanigheid we maximaal iets meer dan een miljard aan onkosten zullen hebben, die echter weer gecompenseerd kunnen worden door het oplossen van meer criminaliteit. Bij een goede handhaving zouden de kosten dan daadwerkelijk kunnen opwegen tegen de baten. Maar of er echt een verschil in criminaliteitscijfers zal zijn is echter de vraag. Ook zal de schade mogelijk kunnen oplopen, omdat we in dit geval bij alle oversteekbewegingen simpelweg een bepaald bedrag hebben genomen en dit hebben vermenigvuldigd. In de praktijk kan de schade veel groter uitvallen door langere controles of onvoorziene omstandigheden, of zijn er veel meer douaniers nodig om de controles uit te voeren. Dit kost dan enkele honderden miljoenen per jaar extra. Waarschijnlijk zijn er ook nog allerlei extra kosten voor bijvoorbeeld onderhoud die we nu niet in de berekening hebben meegenomen.
Daarnaast kan er nog flinke economische schade ontstaan als neveneffect van de invoering van grenscontroles. Zo gaan we er nu van uit dat het aantal bewegingen hetzelfde blijft, alhoewel in de praktijk het toerisme en het aantal zakenreizen na invoering van grenscontroles ook flink zou kunnen afnemen wat elders weer de economie zal schaden. Ook is de vraag of andere landen, met name binnen Europa, überhaupt nog wel zaken willen doen met Nederland waar anders weer implicaties aan vast zitten.
Theoretisch kunnen dan wel weer meer baten behaald worden als we kijken naar de illegaliteit en dan met name de dreiging van een grote toestroom aan asielzoekers. Met waterdichte grenscontroles en genoeg mankracht zullen veel ongewenste vreemdelingen tegengehouden kunnen worden waar het binnenland anders misschien veel last van zou kunnen krijgen. Het is echter de vraag of een massale vluchtelingenstroom zoals in 2015 ooit weer gaat gebeuren, of dat binnen Europa illegale arbeidsmigratie überhaupt in groten getale zal voorkomen.
Om de kosten te drukken kunnen tevens maatregelen genomen worden om de efficiëntie te bevorderen. Met name bij het goederenvervoer door vrachtwagens kunnen bijvoorbeeld faciliteiten bij grensovergangen op snelwegen worden gebouwd om met behulp van technologie snel de inhoud van de vrachtwagen te scannen op verdachte inhoud. Ook kunnen vrachtwagens met hun chauffeurs van tevoren aangemeld worden en een sticker met een code op de voorruit plakken, die door een automatische slagboom kan worden gelezen zodat identificatie en registratie automatisch plaats vinden en de wachttijd zo minimaal mogelijk is. Dit is slechts een idee, ongetwijfeld zijn er meer slimme oplossingen te verzinnen.
Tot slot is daadwerkelijk al eens eerder berekend hoeveel de herinvoering van grenscontroles ons land jaarlijks zal kosten. Volgens het CPB in een onderzoek uit 2016 zou dit maar liefst €9 miljard per jaar kosten, maar dit instituut kijkt daarbij vooral op het verwachte BBP en consumptie, in een scenario gebaseerd op een Franse studie waarin alle landen, dus niet alleen Nederland, grenscontroles opnieuw zouden invoeren. Met onze gemiddelde, average-case maken we zelfs bij weinig illegaliteit €400 miljoen winst, waar de €9 miljard om onduidelijke redenen erg van afwijkt, al kan het natuurlijk zijn dat deze een uitgebreidere berekening hebben waar meer factoren zijn meegenomen. We hebben het CPB benaderd om de berekening nader toe te lichten, maar helaas kregen we geen antwoord op ons verzoek.
Ook in het Europese rapport wat we eerder aanhaalden [8] worden meerdere scenario’s beschreven waarin bijvoorbeeld meerdere landen het Schengenverdrag tijdelijk of permanent opschorten. Ook hier lijkt men qua kosten uit te komen op ongeveer één miljard euro per jaar, afhankelijk van het land en enkele afwijkingen in de berekeningen van de overstekers, maar het is dezelfde range. De totale kosten vallen echter veel hoger uit, wat vooral lijkt te liggen aan een extra factor die wordt meegenomen namelijk de ‘fiscal cost of elevated yields’ wat voornamelijk duidt op hoe de financiële markten tegen het opzeggen van Schengen zullen aankijken. Door de onzekerheid zou bijvoorbeeld de euro flink onder druk komen te staan met potentieel massale schade tot gevolg. Het is echter de vraag of dat ook geldt als Nederland de EU dan al heeft verlaten en vóór het breken van Schengen ook een eigen munteenheid weer opricht. Deze extra kosten zullen dan vooral voor de rekening zijn van de EU en niet voor Nederland. Het rapport gaat immers ervanuit dat de landen, ook al zeggen ze Schengen op, wel in de EU blijven.
Coronavirus
Op het moment van schrijven speelt tevens de vraag of reizigers binnen Europa een testuitslag of vaccinatiebewijs voor het coronavirus moeten kunnen overleggen voordat ze een bepaald land mogen inreizen. Als men zeker wil zijn dat een bepaald virus het land niet binnenkomt zal hier ook een strikte handhaving noodzakelijk moeten zijn. Bij de besproken vorm van strenge grenscontroles kan echter tegelijkertijd naast het reisdocument een controle op andere documenten plaatsvinden, wat in dat geval nauwelijks extra kosten zou veroorzaken. Mocht Nederland in Schengen blijven en samen met andere landen willen controleren op gezondheidsaspecten dan zou in het extreme geval het EU-rapport weer ter hand moeten worden genomen om een inschatting te kunnen maken van de kosten.
Conclusie
We hebben uitgebreid besproken wat de voordelen, nadelen en mogelijke kosten van het herinvoeren van grenscontroles zijn als we de EU verlaten en direct daarna het Schengenverdrag opzeggen. Zoals uit de berekeningen al bleek is het erg lastig om te voorspellen wat er daarna gaat gebeuren en welke (financiële) impact de herinvoering op ons land gaat hebben. Er is echter een goede kans dat door het kunnen aanpakken van criminaliteit en een efficiënte implementatie met behulp van technologie de grenscontroles niet eens zoveel hoeven te kosten, bijvoorbeeld ongeveer €1 miljard per jaar. Hier staat echter tegenover dat we meer criminaliteit kunnen aanpakken en ook illegaliteit kunnen tegengaan, wat zich vooral loont bij een hoge mate aan illegaliteit of bijvoorbeeld dreiging van een grote instroom aan vluchtelingen. Onduidelijk blijft echter wat de bijkomende economische schade zal zijn aangezien Nederland een grote kans loopt om op de financiële markten en in internationaal verband veel zakenrelaties te verliezen. Ook zal het toerisme waarschijnlijk afnemen.
Veel van de aan het begin genoemde problemen kunnen echter ook anders opgelost worden. Na het verlaten van de EU kan men bijvoorbeeld ook het EFTA-systeem overnemen en eerst vooral focussen op het implementeren van een eigen immigratie- en vergunningensysteem met goede handhaving en aan de grens hooguit steekproeven. In feite zou daarmee de situatie van voor 1992 worden hersteld. Weliswaar wordt dan niet alles gepakt maar een groot deel van de problemen zou er wel mee opgelost kunnen worden. De onzekerheid op de financiële markten en in internationaal verband zal vervolgens ook een stuk minder zijn. Mocht men bijvoorbeeld enkele jaren na het invoeren van het EFTA-systeem onder Schengen dan nog niet tevreden zijn met de stand van zaken, dan kan altijd nog overgegaan worden op het alsnog invoeren van grenscontroles.
Referenties
[1] https://www.fvd.nl/alv
[2] https://pvv.nl/verkiezingsprogramma.html
[3] https://nleudenktank.nl/analyse-hoe-regelen-we-intra-europese-migratie-bij-een-nexit/
[5] https://www.ad.nl/home/pvda-wil-luchtbrug-voor-vluchtelingen-naar-europa~a198640f/
[8] https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2016/578974/IPOL_STU(2016)578974_EN.pdf pagina 28
[10] Trajecten: 1) Groningen – Leer (stoptrein en in de toekomst sneltrein), 2) Berlijn – Oldenzaal – Amsterdam (sneltrein), 3) Enschedé – Münster/Dortmund (2x stoptrein), 4) Amsterdam – Arnhem – Frankfurt (ICE), 5) Arnhem – Düsseldorf (stoptrein), 6) Venlo – Düsseldorf (stoptrein), 7) Heerlen – Aachen (stoptrein), 8) Maastricht – Luik (stoptrein), 9) Amsterdam – Parijs (Thalys), 10) Amsterdam – Londen (Eurostar), 11) Roosendaal – Antwerpen (stoptrein)
[11] https://loonwijzer.nl/carriere/functie-en-salaris/douaniers-en-grensbewakers
[12] https://nl.wikipedia.org/wiki/Toerisme_in_Nederland
[14] https://www.cbs.nl/nl-nl/visualisaties/verkeer-en-vervoer/goederen/wegvervoer/vracht
Foto door Nicolas Postiglioni via Pexels
Credits: dit Nexit Denktank-artikel is tot stand gekomen met aangeleverde input door Marijn Scholtens