Hoe gaan we verder met Europa? Deze vraag heeft twee kanten. Enerzijds is het de vraag in welke richting de Europese Unie zich wil ontwikkelen. Blijft de graad aan samenwerking op ongeveer hetzelfde niveau als nu of is de intentie toch om een federale staat op te richten? Anderzijds is het de vraag wat Nederland wil doen. In dit artikel willen we een alternatieve opzet van de Europese Unie voorstellen: De oprichting van zogenoemde “Subunies” binnen de huidige Unie. Onze hypothese is dat zo’n opzet in theorie mogelijk is, en weliswaar niet eenvoudig, maar wel de moeite van het onderzoeken waard.
Blijft Nederland volledig meedoen in Europa, ook als we op moeten gaan in een federale staat, of kiezen we voor een Nexit, wat het verlaten van de Europese Unie betekent? Nederland zou ook kunnen blijven binnen de Europese Unie, maar bijvoorbeeld meer opt-out opties eisen betreffende het beleid analoog aan het Deense model [1]. Als Nederland besluit uit te treden zijn er tevens diverse mogelijkheden voor de toekomstige relatie met de Europese Unie. Zo is er bijvoorbeeld het Noorse model [2], het Zwitserse model [3] en binnenkort wellicht ook het Britse model dat als voorbeeld voor andere lidstaten zou kunnen dienen.
Nadelen
De Europese Unie in de huidige vorm heeft ons zowel voordelen als nadelen gebracht. Zo is er een grote interne markt met soepel handelsverkeer, maar aan de andere kant is het lidmaatschap ook erg duur voor een land als Nederland met bijvoorbeeld een structurele overdracht van financiële middelen richting Zuid-Europa [4]. Verder heeft Nederland als slechts 1 van de 27 lidstaten relatief weinig zeggenschap over het gezamenlijk beleid. Het lidmaatschap van de Europese Unie geeft dus ook nadelen.
Machtsblok
Met de huidige opzet van de Europese Unie is het zo dat elke Europese staat in principe een groot machtsblok tegenover zich ziet, waarbij het eigenlijk niet veel uitmaakt of een land al dan niet lid is van de Europese Unie. Het Verenigd Koninkrijk is hier tijdens de uittredingsonderhandelingen al tegenaan gelopen. Dit wordt ook als argument tegen een Nexit genoemd: Een land zo klein als Nederland zou niets tegen de machtspositie van de Europese Unie kunnen ondernemen.
Vorming van Subunies
Zoals genoemd biedt de Europese Unie voordelen als vrije handelsstromen. Daartegenover staan nadelen, bijvoorbeeld als een lidstaat door een machtsblok binnen de Unie gedwongen wordt om tegen zijn wil (financiële) steun te verlenen aan andere lidstaten. Zou het niet mogelijk zijn, om de Europese Unie zodanig anders op te zetten waarbij de voordelen grotendeels behouden kunnen blijven en de nadelen beperkt worden?
Theorie
In theorie bestaat die mogelijkheid: Door de Europese Unie op te knippen in een aantal gebieden, bestaande uit meerdere landen op basis van onder andere geografische ligging, taal, cultuur, geschiedenis en leefstijl, zouden we als het ware “Subunies” kunnen oprichten van meerdere landen die onder elkaar een structuur aan kunnen houden dat vergelijkbaar is met dat van de huidige Europese Unie (eigen interne markt, eigen muntunie, eigen ‘Schengen’). Tussen de Subunies bestaat dan uiteraard ook samenwerking, maar minder intensief dan binnenin. De organisatie van de Europese Unie zelf kan dan scherp worden afgeschaald. De EU kan zich dan nog uitsluitend richten op een zeer beperkt aantal taken zoals het faciliteren van een platform voor onderhandelingen tussen Subunies of enkele gezamenlijke projecten zoals ruimtevaart.
Samenwerking
Het idee van samenwerking tussen meerdere landen is op zich niet nieuw. Zo is Nederland bijvoorbeeld lid van het Benelux-parlement [5], spreekt men bij de Oosterburen van de DACH-Region [6], bestaat er in Scandinavië de Noordse Raad [7], hebben we de Visegrad-groep [8], de Baltische Assemblee [9], de Craiova groep [10] en is er in Zuid-Europa de zogenoemde MED-7 [11]. Deze ‘blokken’ zijn echter niet zo bekend en hebben in de praktijk ook weinig macht. Het feit dat deze blokken bestaan laat echter wel zien dat er behoefte is aan samenwerking op regionaal niveau met landen die qua cultuur en ligging dicht bij elkaar liggen. Stel dat we hier nu een structuur zouden kunnen aanbrengen.
Indeling
We zouden bijvoorbeeld aan de volgende indeling kunnen denken voor Subunies:
(GU) Germaanse Unie: Nederland, België, Luxemburg, Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk, Liechtenstein.
(AU) Angelsaksische Unie: Engeland, Wales, Schotland, Noord-Ierland, Ierland, Isle of Man en de Kanaaleilanden.
(NU) Noordse Unie: Denemarken, Noorwegen, Zweden, Finland, IJsland, Faeröer Eilanden, Åland en Groenland.
(MU) Mediterrane Unie: Frankrijk, Spanje, Portugal, Italië, Andorra, Malta, Vaticaanstad, Monaco en Vaticaanstad.
(VU) Visegrad Unie: Polen, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Litouwen, Letland en Estland.
(BU) Balkan Unie: Slovenië, Kroatië, Bosnië-Herzegovina, Servië, Montenegro, Kosovo en Noord-Macedonië.
(CU) Craiova Unie: Albanië, Griekenland, Cyprus, Bulgarije, Roemenië en Moldavië.
Deze indeling is niet in steen gezet, tussen sommige landen bestaan spanningen en ook is het de vraag of landen zoals Zwitserland en Noorwegen, die nu niet in de EU zitten, überhaupt mee willen doen. Nederland, of eigenlijk de Benelux, zit bij de Germaanse Unie maar zou theoretisch ook bij de Angelsaksische Unie zich kunnen aansluiten. In elk geval is het idee is dat er in Europa minder dan tien blokken ontstaan van drie tot tien landen waarbinnen intensief wordt samengewerkt, en mede door interne cohesie veel passender beleid kan worden gemaakt, terwijl de blokken onderling op alleen de noodzakelijke terreinen afspraken tot samenwerking kunnen maken.
Voor- en nadelen voor deelnemende landen
Laten we hierbij uitgaan van Nederland als onderdeel van de ‘Germaanse Unie’. Deze subunie is een nog redelijk groot gebied waarbinnen een eigen muntunie kan worden opgericht, alsmede een eigen passend migratiebeleid kan worden gevoerd en de onderlinge handel- grotendeels ongemoeid kan blijven. Te verwachten is dat de meeste handel binnen de Germaanse Unie en van buiten de Europese Unie grotendeels behouden blijft. Met de overige landen binnen Europa kunnen dan aparte overeenkomsten worden gesloten om de handel gaande te houden. In principe zal dit overleg op subunie niveau worden gevoerd.
Germaanse Unie
Voordeel is dat Nederland beduidend meer invloed krijgt op het beleid binnen de Germaanse Unie, dan nu binnen de Europese Unie. Tegelijkertijd kan de Germaanse Unie meer macht krijgen bij afspraken op Europees niveau. De machtspositie van de EU ten opzichte van Nederland wordt zo gespreid. Een nadeel is wel dat Nederland nog meer afhankelijk wordt van Duitsland, maar dat zal in elke andere variant niet veel anders zijn. Daar er geen volledige vrijheid van handel en personenverkeer tussen de subunies zal zijn is het waarschijnlijk dat er aan de Duits-Franse grens weer controles gaan plaatsvinden. Doordat de subunies nauw gaan samenwerken zal de hinder beperkt kunnen blijven. Wellicht kan de moderne technologie hier van nut zijn om gemak voor zowel personen als goederen te garanderen.
Uitdagingen
Het opknippen van de Europese Unie zal in de praktijk veel uitdagingen en vraagstukken met zich meebrengen. Zuid- en Midden-Europa staan er waarschijnlijk niet om te springen dat de Noord-Europese transfers gaan opdrogen, en zullen gedwongen worden om weer eigen munt in te voeren. Ook is het de vraag wat er gebeurt met de schulden van de diverse lidstaten als de gezamenlijke Europese Centrale Bank zou worden ontbonden en er aparte valuta worden gecreëerd. Worden die schulden dan deels kwijtgescholden in de hoop op een gezondere financiële toekomst op de lange termijn? Welke consequenties heeft dit en hoe gaan we daarmee om? Alle aangesloten lidstaten staan immers in een bepaalde mate garant voor de ECB. En hoe organiseren we de democratische controle binnen een subunie?
China
Aandachtspunt is ook hoe de handelsrelaties met de VS en China gaan verlopen. Voor een goede onderhandelingspositie zou een sterke Europese Unie juist van pas komen, mits die unie eensgezind zou kunnen opereren. Maar dan zou het huidige apparaat van de Europese Unie goeddeels in stand moeten blijven en juist verdere integratie moeten plaatsvinden om dat ‘eensgezinde beleid’ mogelijk te maken. En de bedoeling was nou net om de centrale machtspositie af te bouwen. Daarnaast zijn er ook veel praktische vraagstukken. Kan ik straks nog wel zonder visum op vakantie naar Spanje? Kan een Poolse grensganger straks nog net over de grens in Duitsland zijn baan uitoefenen? Bij welke rechtbank kan een bedrijf terecht dat vindt dat het onterecht is behandeld door een overheid van een andere subunie? Hiervoor zal nieuw internationaal recht moeten komen. Er zijn dus allemaal zaken waar nog over nagedacht moet worden. En misschien nog wel het belangrijkste: Bij de bevolking moet er draagvlak zijn voor deze opzet. Niet door middel van een mooie marketingcampagne, maar door middel van voelbaar betere welvaart, zonder allerlei crises op bestuurlijk niveau.
Vervolgonderzoek
Het is het idee om in de toekomst dit concept nader uit te werken met een onderzoek naar onder andere het kostenplaatje en praktische haalbaarheid. Voor de uitstaande vraagstukken met name omtrent migratie zouden oplossingen aangedragen kunnen worden (zoals een soort overkoepelende Schengen) waarbij op een slimme manier technologie kan worden ingezet om gemak te garanderen.
Meedenken? Meld je hier aan!
Lees ook: Analyse: concrete voorbeelden van hoe de EU ons universitaire onderwijs beïnvloedt
Referenties
[1] https://nleudenktank.nl/opties-uittreding-eu-deense-opt-out-model/
[2] https://nleudenktank.nl/opties-uittreding-eu-het-noorse-model/
[3] https://nleudenktank.nl/analyse-zwitserland-betaalt-400-keer-minder-aan-de-eu-dan-nederland/
[5] https://nl.wikipedia.org/wiki/Benelux-parlement
[6] https://de.wikipedia.org/wiki/D-A-CH
[7] https://nl.wikipedia.org/wiki/Noordse_Raad
[8] https://nl.wikipedia.org/wiki/Visegr%C3%A1dgroep
[9] https://nl.wikipedia.org/wiki/Baltische_Assemblee
[10] https://en.wikipedia.org/wiki/Craiova_Group
[11] https://nl.wikipedia.org/wiki/MED7
[12] https://www.cbs.nl/-/media/_pdf/2019/37/nederland-handelsland-2019.pdf
Credits: dit Nexit Denktank-artikel is tot stand gekomen met aangeleverde input door ir. Marijn Scholtens
Foto door slon_dot_pics via Pexels